Konferencja Międzynarodowa w Natolinie

organizowana przez Katedrę Cywilizacji Europejskiej
22-23 września 2016 r.

LOS WOLNOŚCI W EUROPIE WSCHODNIEJ:

AUTOKRACJA – OLIGARCHIA – ANARCHIA?

Celem konferencji jest postawienie pytania, czy region między Bałtykiem a Morzem Czarnym, określony umownie jako Europa Wschodnia, jest historycznie skazany na to, że żaden oparty na wolności ustrój nie może się utrzymać. Że jedyne w miarę stabilne formy państwowości są rządy autokratyczne lub względnie oligarchiczne. Że marzenia o wolności wiodą do anarchii albo do dyktatury. Taka wydaje się być wymowa wielu narracji o sytuacji w posowieckich republikach, szczególnie zaś w kontekście ostatnich ukraińskich rewolucji. Nie brak ani chętnych odbiorców tej narracji w różnych krajach, ani kontestatorów, którzy bronią prawa samostanowienia owych krajów. Skąd się biorą takie narracje, w czym tkwi siła przekonania, że narody (uznane bądź negowane jako gospodarzy tych ziem) są zdolne lub niezdolne do utrzymania państwowości opartej na wolności?
Skoro te narracje są szczególnie popularne w Rosji, wydaje się, że jeden z głównych powodów jest silna tradycja i ideologia autokratycznych rządów w Rosji – czyli spadkobiercy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego sięgającego po władzą nad „wsieją Rusią”. Zatem należałoby zwrócić uwagę na okresy w dziejach Rusi i Rosji, kiedy mogło się wydawać, że wolność ma szansę, m. in. na średniowieczną republikę nowogrodzką oraz na Rosję po Rewolucji lutowej w roku 1917.
Problem powyższy kojarzy się także z poglądem zakorzenionej w polskiej, litewskiej, ukraińskiej i białoruskiej historiografii, że ustrój wolnościowy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ukształtowany w Koronie Polskiej w XV i XVI wieku, nie dał się zaszczepić ani w Wielkim Księstwie Litewskim ani na Ukrainie naddnieprzańskiej. Według tego poglądu tam funkcjonowała „oligarchia magnacka”, wobec której alternatywy mogły być tylko kozacka „swawola” lub samodzierżawie moskiewskie. Również ten pogląd krytykują historycy dostrzegający potencjał obywatelskiej wspólnoty politycznej na wschodzie wielowyznaniowej Rzeczypospolitej. Pytanie pozostaje, na ile kultura obywatelska mogła przyciągać również ludzi spoza stanu szlacheckiego, w tym mieszczan, Żydów i kozaków.
Z kolei opanowanie i rozbiory państwa polsko-litewskiego zrodziły popyt na narrację o nieuchronnym upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Według tej narracji nieokiełznana wolność przerodziła się w anarchię – kosztem ludności chłopskiej i miejskiej. Z jednej strony powstał mit „polskich kresów” jako kolebki wolności. Natomiast w rolę obrońcy uciskanego przez „panskaja Polsza” ludów litewskiego i ruskiego chętnie wcieliła się najpierw carska, potem bolszewicka Rosja. Również i w tym wypadku nie brakowało opiniotwórców polskich piętnujacych „anarchię szlachecką” i podejmujących się apologii absolutyzmu. W odpowiedzi na to odezwali się „optymiści” stanowiący obecnie większość polskich i „zachodnich” historyków Rzeczypospolitej. Odmiennie natomiast patrzy na Rzeczpospolitą i jego dziedzictwo większość historyków litewskich, białoruskich i ukraińskich, jak również wielu badaczy dziejów Żydów.
W kontekście Ukrainy można dyskutować, czy bardziej pomocna w budowaniu stabilnego, demokratycznego i wolnościowego ustroju byłaby tradycja zaporosko-kozacka, czy raczej doświadczenia „samopomocy” z Galicji. Trzeba przy tym porównać specyfikę drogi Białorusi i Ukrainy z jednej strony, a Litwy z drugiej.
Last but not least, problematyka konferencji wpisuje się w wciąż aktualne, a zarazem bardzo stare dylematy europejsko-atlantyckiej myśli politycznej, poczynając od Arystotelesa: jak zapobiec deformacji rządów monarchicznych w tyranię; arystokratycznych w oligarchię i demokratycznych (lub politeja) w anarchię? Jak utrzymać równowagę w formie mieszanej? Oraz: jak przystosować ustrój republikański powstały w warunkach starożytnego greckiego polis, do państw bardzo obszernych, jak np. Rzeczpospolita Obojga Narodów? Dzisiaj można pytać: jak dbać o jakość demokracji w świetle tych dylematów?

Program

Czwartek, 22 wrzesnia
9.00 Rejestracja
9.30 Sesja wprowadzająca
Powitanie przez Panią Wice-Rektor Kolegium Europejskiego w Natolinie – Ewa Ośniecka-Tamecka
Wprowadzenie – Richard Butterwick-Pawlikowski (po angielsku)
Wykład inauguracyjny – Robert Frost Liberty and Self-Government. The Polish-Lithuanian Union and the Embodiment of the Renaissance Commonwealth [Wolność a samostanowienie. Unia polsko-litewska a wcielenie rzeczypospolitej renesansowej]
Dyskusja
11.15 Kawa/herbata
11.45 Panel 1: Wolność a oligarchia
Przewodniczący: Paweł Kowal
Andrzej Rachuba Magnateria litewska w XVI-XVIII w. a demokracja i wolność szlachecka
Richard Butterwick-Pawlikowski From ‘Repellent Oligarchy’ to ‘Orderly Freedom’? The Polish-Lithuanian Commonwealth on the Eve of its Destruction [Od „obmierzłej oligarchii” do „rządnej wolności”? Rzeczpospolita w wigilii jej unicestwienia]
Kateryna Pryszczepa The Power of Reaction: Ukrainian Oligarchy and the Taming of Ukrainian Revolutions [Siła reakcji. Oligarchia ukraińska a okiełznanie rewolucji ukraińskich]
Dyskutant: Artūras Vasiliauskas

13.30 Obiad
14.30 Panel 2: Wolność a obywatelstwo
Przewodniczący: Jan Kubik
Anna Grześkowiak-Krwawicz Wolność szlachcica – wolność obywatela – wolność człowieka: czym była, a czym nie była „królowa wolność”?
Urszula Augustyniak Wolność jednostki a dobro wspólnoty
Radosław Żurawski vel Grajewski Wolność polska a wolność brytyjska: z problematyki wzajemnych stereotypów

16.30 Kawa/herbata
17.00 Panel 3: Wolność a różnorodność – czyja wolność?
Przewodniczący: Antony Polonsky
Rimvydas Petrauskas Wolność szlachecka – wolność chłopska: idea wolności w Wielkim Księstwie Litewskim w późnym średniowieczu
Adam Kaźmierczyk Czy rzeczywiście niezależni? Samorząd terytorialny Żydów a ustrój Rzeczypospolitej
Andrzej Pukszto Patriotyzmy, które dzielą. Mniejszość narodowa między Ojczyzną a Macierzą (perspektywa środkowoeuropejska)

19.00 Zdjęcie grupowe, kolacja

Piątek, 23 września
9.00 Panel 4: Wolność a autokracja
Przewodnicząca: Zofia Zielińska
Andrzej Nowak Mistrz Wincenty, Stanisław ze Skarbimierza i Stanisław Zaborowski: trzy wieki refleksji o wolności i autokracji
Hieronim Grala Państwo Moskiewskie – między samodzierżawną rzeczywistością i demokratyczną iluzją
Marek Kornat Międzywojenna Europa Środkowo-Wschodnia między demokracją a autokracją
Aliaksandr Milinkiewicz Unia Europejska i Bialorus: sankcje czy dialog?
Dyskutant: Andrej Januszkiewicz

11.00 Kawa/herbata
11.30 Panel 5: Wolność, anarchia a suwerenność
Przewodniczący: Wojciech Kriegseisen
Frank Sysyn The Formation of the Ukrainian Fatherland and Cossack Liberty: Between Rejection and Acceptance of the Commonwealth [Ukształtowanie się ojczyzny ukraińskiej a wolność kozacka. Między odrzuceniem a akceptacją Rzeczypospolitej]
Zofia Zielińska Geneza i etapy umacniania rosyjskiej hegemonii w Rzeczypospolitej w XVIII w.
Ramunė Šmigelskytė-Stukienė Od samowoli do samorządu: realizacja reform samorzadowych i administracyjnych w Wielkim Księstwie Litewskim w drugiej połowie XVIII w.
Jarosław Czubaty Księstwo Warszawskie: wolność, anarchia i suwerenność pod napoleońskim protektoratem

13.30 Obiad

14.30 Panel 6: Wolność a demokracja
Przewodniczący: Andrzej Paczkowski
Marek Cichocki Ile wolności zniesie demokracja i ile demokracji może znieść wolność? Od dylematow I Rzeczypospolitej do obecnego kryzysu liberalnej demokracji
Katarzyna Błachowska Republika niechciana, republika zapomniana. Nowogród Wielki w rosyjskiej i polskiej tradycji historiograficznej XIX–XX w.
Johannes Remy Ukraine, Russia and the Possibility of Democracy in 1917 [Ukraina, Rosja a możliwość demokracji w 1917 r.]
Bohdan Cywiński Płyniemy przez ciągły sztorm… Idea demokracji a historyczne realia trwania narodów Europy Wschodniej

16.30 Kawa/herbata

17.00 Okrągły stół:
Przewodniczący: Andrzej Nowak
Paneliści: Jan Kubik, Anna Grześkowiak-Krwawicz, Geoffrey Hosking, Paweł Kowal, Myroslaw Marynowycz, Olaf Osica, Antony Polonsky

18.30 Zamknięcie konferencji
Richard Butterwick-Pawlikowski
19.00 Kolacja

ZAPROSZENIE

na międzynarodową konferencję w Natolinie,

22-23 września 2016 LOS WOLNOŚCI W EUROPIE WSCHODNIEJ: AUTOKRACJA –OLIGARCHIA –ANARCHIA?

Wykład inauguracyjny: Profesor Robert Frost (University of Aberdeen) Liberty and Self-Government. The Polish-Lithuanian Union and the Embodiment of the Renaissance Commonwealth [Wolność a samostanowienie. Unia polsko-litewska a wcielenie rzeczypospolitej renesansowej] Prelegentami będą czołowi historycy, politolodzy, intelektualiści publiczni i politycy. Program konferencji na stronie internetowej: https://www.coleurope.eu/events/international-conference-fate-freedom-eastern-europe-autocracy-oligarchy-anarchy Językami konferencji będą angielski i polski z tłumaczeniem symultanicznym.

Udział w konferencji jest bezpłatny, ale prosimy o potwierdzenie udziału do dnia 8 września 2016. R.S.V.P. anna.banach@coleurope.eu

Tel.: 22.54.59.480 Kolegium Europejskie w Natolinie, ul. Nowoursynowska 84, 02-797 Warszawa